يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنينَ يُدْنينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ ذلِکَ أَدْني‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيماً(احزاب،59)

«اى پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: روسرىهاى بلند بر خود بيفکنند، اين (عمل) مناسب تر است، تا (به عفّت و پاکدامنى) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند، و خداوند آمرزنده مهربان است.»

نکات مطرح شده در ذیل آیه :

«1- در امر به معروف، اول از خودى ها شروع کنيم سپس ديگران. «قل لازواجک و بناتک و نساء المؤمنين» 2- در احکام الهى، تفاوتى ميان همسران و دختران پيامبر با ديگر زنان نيست. «لازواجک و بناتک و نساء المؤمنين» 3- پوشيدن لباسى که معرّف شخصيّت زن براى تأمين عفّت و آبرو باشد، لازم است. «يعرفن فلا يؤذين» 4- بهانه به دست بيماردلان و مزاحمان عفّت عمومى ندهيد. (در آيات قبل هشدار به اذيّت کنندگان بود، در اين آيه تکليف اذيّت شوندگان را مطرح مى کند.) «يعرفن فلا يؤذين» 5- در امر به معروف و نهى از منکر، دليل امر و نهى خود را بيان کنيد. «فلا يُؤذين» 6- نوع لباس مردم در جامعه، مي تواند معرّف شخصيّت، مکتب و هدف آنها باشد. «يعرفن فلا يؤذين» 7 - سرچشمه بسيارى از مزاحمت هاى هوسبازان نسبت به زنان و دختران، نوع لباس خود آنهاست. «يعرفن فلا يُؤذين» 8- زنان با حجاب بايد با حضور خود در صحنه، جوّ عمومىِ عفاف و پاکدامنى را حفظ کنند و فرصت مانور را از هوسبازان بگيرند. «يعرفن فلا يؤذين»…(1)

حضرت فاطمه زهرا-سلام الله علیها-دختر پیغمبر اکرم-صلی اله و علیه و آله وسلم-  وقتی مسجد رفت که حکومت را محاکمه کند به دستور آیۀ احزاب یک پوشش سرتاسری انداخت که از سر تا نوک پاهایشان را بپوشاند و هم خُمر را بر سر انداخت. و حالا برنامه سومش را ما نمی‌توانیم پیاده کنیم که ده إلی بیست نفر از زن های مدینه را دعوت نمود که در فاصلۀ بین خانه تا مسجد (که شش هفت متر بیش نبود) دور مرا بگیرید که من شناخته نشوم.پس در این اقدام حضرت دو احتمال وجود دارد اوّل آنکه شخصیت ظاهری ایشان محفوظ بماند، دوّم اینکه پیکرۀ ظاهری حضرت هم در بین مردها نمایان نشود و در میان گروه زنان پوشیده بماند.”

زینب‌کبری-سلام الله علیها- هم در بارگاه ابن‌زیاد به اسرا گفت دور مرا بگیرید که مرا نشناسند و نبینند که ابن زیاد آدم خیلی پررویی بود. اُسرا را که نگاه می‌کرد سؤال کرد: «من هذه التی انحازت فجلست ناحیة و معها نسائها؟»

این خانمی که خودش را پنهان کرده و پیدا نیست کیست؟ کسی جوابش نداد. دوباره سؤال کرد باز هم جوابش را ندادند. دوباره پرسید، خادمی از خدام اهل بیت: که زن بود بلند شد و گفت دهانت را ببند. چه قدر می‌پرسی، این دختر امیرالمؤمنین-علیه سلام- و فاطمۀ زهرا-سلام الله علیها-، زینب کبری-سلام الله علیها- می‌باشد که نمی‌خواهد چشم آلوده تو به او بیفتد.

منظور از تبرج زنان در جاهلیت اولی، جلوه گری زنان در قبل از اسلام بوده است که در تمامی این دوران به دلیل عدم رعایت دستورات پیامبران زنان دچار چنین معضلی شده که سبب به وجود آمدن پیامدهای بد بسیاری برای جامعه نیز شده است.در تفسیر قمی روایتی از امام صادق علیه السلام از پدرش در ذیل آیه «… و لاتبرجن تبرج الجاهلیه الاولی …» آمده است: «به زودی جاهلیت دیگری می آید» و در تفسیر التبیان آمده است که منظور از جاهلیت اخری، زمانی است که مردم همان گونه عمل کنند که قبل از اسلام عمل می شده است.

امروز شاهد این تبرج ها و جلوه گری های مذموم هم در مردان و هم در زنان هستیم. در روایات از چنین مردانی با چنین خصوصیاتی یاد شده است: «یتزینون بزینه المراه لزوجها و یتبرجون تبرج النساء» و از چنین زنانی این چنین یاد شده است «نسوه کاشفات عاریات متبرجات. من الدین داخلات فی الفتن مائلات الی الشهوات مسرعات الی للذات مستحلات للمحرمات جهنم فی جهنم خالدات.»

امروز یکى از عمده‌ترین مظاهر تمدّن غربى، همین تبرّج است؛ این همان جاهلیّت است، منتها جاهلیّتى که توانسته است خود را با سلاح تبلیغات مدرن مجهّز بکند وحقایق را از چشم مردم بپوشاند.

1- برگرفته از کتاب «تفسير سوره مبارکه احزاب»، قرائتي،ص 88

جلوه هايى بسيار زيبا و ديدنى از رفتار و گفتار فاطمه -زهرا عليهاالسلام- در عرصه ى حجاب و عفاف گزارش شده است كه حقيقت هر يك از اين رفتارها و گفتارها مى بايد سرمشق دختران و زنان ما در زندگى قرار گيرد:
حضرت زهرا -عليهاالسلام- چنان حجب و عفاف، اين فضيلت مورد خواست و رضايت خداوند، را سرلوحه ى رفتار خويش قرار داده بود كه از همه ى نامحرمان حتى از مردان نابينا نيز خود را مى پوشاند:
مردى نابينا پس از اجازه گرفتن وارد منزل امام على عليه السلام شد. پيامبر ديدند كه حضرت زهرا عليهاالسلام برخاستند و فاصله گرفتند و خود را پوشاندند .
پيامبر فرمودند: دخترم! اين مرد نابيناست.
حضرت فاطمه ى زهرا -عليهاالسلام- در پاسخ فرمودند: اگر او مرا نمى بيند، من او را مى بينم؛ وانگهى اگر چه او نمى بيند ولى بو را استشمام مى كند.                                             

[ قالت فاطمه عليهاالسلام: ان لم يكن يرانى فانى أراه و هو يشم الريح. بحارالانوار: ج 43، ص 91 و ج 101، ص 38. ]

در اين هنگام رسول خدا به نشانه تصديق يبان فاطمه فرمودند: شهادت مى دهم كه تو پاره ى تن منى.                                                                                                          

[ المناقب، ابن مغازلى: ص 380، حديث 428. مستدرك الوسائل: ج 14، ص 289. احقاق الحق: ج 10، ص 258. ]

با استناد به این روایت می توان گفت يكى ديگر از ثمرات حجاب براى زن، گرانبهاتر شدن او براى مرد و در نتيجه، به ‏وجود آمدن عشق است كه لذت‏ بخش‏ترين عواطف انسانى است. نياز به دوست‏ داشتن و محبوب ديگران واقع شدن، كه مزلو در سلسله مراتب رشد شخصيت به آن اشاره كرده، از نيازهاى مهم هر انسان است. ميزان اين نياز در زنان بيش از مردان است؛ زيرا موجوديت روانى و شخصيتى زن به اين است كه مورد توجه و محبت ديگران، به ويژه نزديكانش مثل پدر، مادر، شوهر و فرزندان واقع شود، به ‏طوری كه اگر اين جايگاه را نداشته باشد، اميد خود را از زندگى از دست مى ‏دهد. به عبارت ديگر، شكست در عشق، شكست در همه چيز اوست.[1]

ويل دورانت نياز اصلى زن در زندگى زناشويى را، مورد محبت و توجه مرد واقع شدن مى‏ داند و دراين ‏باره مى ‏نويسد: «زن وقتى زنده است كه معشوق باشد و توجه به او مايه حيات اوست». همچنين بيان مى‏ كند: زنان بيشتر به دنبال ستايش‏ها و تحسين‏هاى مطلق و مبهم مردانند و بيشتر مى ‏خواهند كه مردان به خواست آنها توجه كنند و اين امر از ميل آنها به لذت‏ جنسى بيشتر است؛ در خيلى از موارد لذت محبوب بودن، آنان را بيشتر خرسند مى ‏سازد.[2]

اسلام و سایر ادیان الهی بهترین عامل حفظ ارزش زن را «حجاب» می دانند. بی تردید حجاب و خودداری های ظریفانه زن، او را در نظر مرد محبوب می کند و مرد را آماده فداکاری و جان فشانی برای او می کند. در واقع نقش مهم حجاب برای زن حفظ جایگاه معشوقیت اوست.

اما اگر زن زیبایی های خود را در معرض نمایش قرار دهد، کم کم برای مردان عادی می شود و به تدریج از ارزش او کاسته می شود؛ ولی وقتی زن خود را می پوشاند، نه تنها ارزش او کم نمی شود، بلکه برای مرد جذاب تر و رؤیایی تر جلوه می کند. زیرا «حجب برای دختر همچون وسیله دفاعی است که به او اجازه می دهد تا از میان خواستگاران خود شایسته ترین آنان را برگزیند، یا خواستگار خود را ناچار سازد که پیش از دست یافتن بر وی به تهذیب خود بپردازد. موانعی که حجب و عفّت زنان در برابر شهوت مردان ایجاد کرده، خود عاملی است که عاطفه و عشق شاعرانه را پدید آورده و ارزش زن را در چشم مرد بالا برده است.».[3]

«سیمون دوبووار» دانشمند و حقوق دان معروف فرانسوی می گوید: «دختران جوان دوست دارند، مردانْ خودِ آنها را بخواهند، نه برقراری رابطه جنسی با آنان را؛ فلذا نگاه های مردان در عین اینکه آنها را می ستاید، آزار هم می دهد. هوس مذکّر به همان اندازه که تحسین است، توهین است. دختران طبیعتا اگر احساس کنند مردان به بدن آنها نظر جنسی دارند، سعی می کنند خود را بپوشانند. شرم و حیا از همین جا معلوم می شود.»[4]

هر يك از مرد و زن بايد براى جذابيت و شيرينى هرچه بيشتر زندگى مشتركشان،از زيبايى هاى خدادادى خويش بهره گيرد و حتى بر زينت هاى خويش بيفزايد. چنين استفاده اى از زيبايى ها و زينت ها، نه تنها مذموم نيست، بلكه فضيلتى ممدوح است كه ثواب عبادت ها را مضاعف مى گرداند.
در ممنوعيت خودآرايى زن براى مردان نامحرم دو حكمت نهفته است:
1. پايدارى و استوارى خانواده ها كه محبوب ترين كانون ها نزد خداوند است و سلامت فرد و جامعه در گرو سلامت اين كانون است؛
2. برقرارى و حفظ آرامش روانى در عرصه ى فعاليت هاى اجتماعى.

[1] . حجاب و نقش آن در سلامت روان، صص 114.
[2] .ويل دورانت، لذات فلسفه، ترجمه عباس زرياب، تهران، انتشارات سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامى، 1369، صص 34 و 135.
[3] . ويل دورانت، تاريخ تمدن، ج 1، ترجمه احمد آرام و همكاران، تهران، انتشارات سازمان‏و انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1370، ص 60.                                                  

[4] . دوبوار سيمون، جنس دوم، ترجمه حسين مهرى، تهران، انتشارات طوس، 1360، ص 56.

عفاف از آموزه‏ هاى اسلام و مصونيت بخش فرد و جامعه از آسيبهاى مادى و روحى مى‏ باشد. مكتب قرآن به رعايت سه حوزه مهم عفاف شامل پوشش، رفتار و كلام تأكيد دارد. حضرت زهرا -عليها السلام- در مقام والاى عصمت و در جايگاه فرزند نبى اكرم -صلی الله علیه و آله وسلم- و حاكم اسلامى از هر سه بخش عفاف در زندگى اجتماعى- سياسى بهره ‏مند بود؛ بر روى لباسها، مقنعه (روسرى) و بر روى مقنعه، چادرى بلند داشت، همراهان زن، وى را براى نقش آفرينى سياسى تا مسند حكومت همراهى مى‏ كردند و به احترام ورود اين بانو پرده اى كشيده مى ‏شد و ميان مرد و زن جدا مى‏ گشت.
در زمينه رفتار، وى زندگى عفيفانه ‏اى را در اجتماع برگزيده بود. خانواده، نخستين و مهمترين عرصه اى بود كه ايشان در شرايط عادى، به حضور و نقش آفرينى زن در آن تأكيد داشت تا مرد نامحرمى، زن را و زن نيز مرد نامحرمى را نبيند؛ زيرا در اين مكتب، حضور در خانه و تربيت فرزندان، اهميت ويژه‏ اى در مسير تقرب الهى دارد. اين روش، به معناى بى‏ تفاوتى به مسايل مهم اجتماع نيست. آن حضرت درخواست دنيوى از ديگران نداشت و منزلى ساده را با كمترين امكانات اداره مى‏ كرد. آن قدر حيا داشت كه نياز ديگران را بى‏ پاسخ نمى ‏گذاشت و گاه با اهداى لباس عروسى خويش در شب زفاف، درخواست كننده را خشنود مى‏ كرد.
فاطمه در عفاف كلامى نيز نمايانگر بانويى كامل بود. وى در محتواى كلام و آهنگ وترتيب سخن الگويى شگفتى آفرين بود. اين شاخصه به وضوح در خطابه ‏هاى ايشان و در حضور سران و كارگزاران سياسى در مسجد، در جمع زنان و در برخورد با سايرين پيدا بود. اگرچه تمام شاخصه‏ هاى عفاف در وجودش نهادينه بود، ولى رسول خدا -صلی الله علیه و آله وسلم- و امام على -علیه سلام- وى را به خانه نشينى در زمان نياز جامعه به حضور و نقش ‏آفرينى، وادار نكردند.

فاطمه -عليها السلام- حضور در خانواده را محور نقش آفرينى زنان عفيفه ميداند و به تعالى زنان با يارى پدر، مادر، همسر و فرزندان در كانون خانواده اهميت ويژه اى داده است. آن حضرت بهترين زنان را كسى مى‏داند كه در غير ضرورت، مردى را نميبيند و مردان اجنبى نيز او را نبينند.«ر. ك: وسائل الشيعه، ج 20، صص 67 و 232؛ بحارالانوار، ج 101، ص 36»  .

براى زن در شرايط عادى، نقش‏ آفرينى در خانواده نسبت به هر جاى ديگرى، به حريم عفاف، نزديكتر است. روزى پيامبر -صلی الله علیه و آله وسلم- از يارانش پرسيد: «در كدام لحظه، زن به خداوند نزديكتر است؟» پاسخ مناسبى مطرح نشد تا اينكه حضرت زهرا -عليها السلام- پرسش پيامبر را شنيد و پاسخ داد: «ادنى ما تكون من ربها ان تلزم قعر بيتها؛  آن لحظه كه زن در خانه خود مى‏ ماند و به امور زندگى و تربيت فرزند مى ‏پردازد، به خدا نزديك‏تر است». «بحارالانوار، ج 34، ص 92».

ما اگر دنبال سعادت و کمال هستیم، باید بدانیم که سعادت و کمال در خانواده بیشتر و راحت‌تر به دست می‌آید. پس چرا نباید به خانواده اولویت بدهیم؟ خدمت به خانواده ثوابش خیلی بیشتر از عبادت فردی است و حتی ثوابش از خدمت به مردم هم بالاتر است. نور و معنویت در تعاون با خانواده برای دینداری بیشتر از نور و معنویت در عبادتِ فردی است.
پیامبر اکرم-صلی الله علیه و آله وسلم- می‌فرماید: «مردی که یک ساعت در خدمت خانواده‌اش باشد ثوابش از هزار سال عبادت و هزار حجّ و عمره و… بالاتر است؛
سَاعَهٌ فِی خِدْمَهِ الْعِیَالِ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَهِ أَلْفِ سَنَهٍ وَ أَلْفِ حَجٍّ وَ أَلْفِ عُمْرَهٍ وَ خَیْرٌ مِنْ عِتْقِ أَلْفِ رَقَبَهٍ وَ أَلْفِ غَزْوَهٍ وَ أَلْفِ عِیَادَهِ مَرِیضٍ وَ …»(جامع‌الاخبار/ص۱۰۲)

فصلنامه تخصصى طهورا، شماره‏9، ص: 128 به اضافه بخش کوتاهی از سخنان استاد پناهیان